Tahir Eren Yazdı... Garzan’da Tarih Yok Olma Tehlikesiyle Karşı Karşıya

Örneğin, Yunuslar Köyü’ndeki Erzen kalıntıları bağ, bahçe gibi tarımsal alanların içinde yok olmaya terk edilmiş durumda. Bozhöyük ve Çayırlı köylerinde höyüklerin üzerine kurulan evler, tarihi yerleşim yerlerini tahrip etmiş durumda. Aynkasır’daki tarihi kilise ve kaya mezarları ise gerekli koruma önlemleri alınmadığı için büyük oranda zarar görmüş. Ayrıca yörede bulunan taş mimarili köy evleri de restore edilmediği için yavaş yavaş yok olmaktadır.

Ilısu Barajı gölü suları altında kalacak tarihi yapıların büyük kısmı, Garzan-Dicle kıyılarına yakın yerlerde bulunmaktadır. Başur Höyüğü’nden Çattepe Kalesi ve liman kalıntılarına, Awte’deki kale ve kiliseden Rıdvan’daki höyüklere kadar birçok yer, su tutulmasıyla birlikte baraj gölünün derinliklerinde kalacaktır. Bu alanlarda bugüne kadar arkeolojik kazı yapılmamış olması, bölge tarihinin sular altına bırakılacağı gerçeğini daha da düşündürücü hale getiriyor.

Batman Çağdaş Gazetesi’nde beş yıl önce yayımlanan bir makalede de konunun ciddiyeti vurgulanmıştı. Makalede, Garzan Çayı kıyısındaki eski mezarlıkların tarlaya dönüştürüldüğü belirtiliyor. Son yıllarda tütün yerine mısır ekiminin yaygınlaşması, özellikle alçak rakımlardaki çok dönemli eski yerleşimlerin önemli ölçüde tahribine yol açtı.

Gazeteci Arif Arslan’ın 13. yazı dizisinde, Rıdvan Höyüğü yakınlarındaki Ezidilere ait Kuba Mezarlığı’nın 1992 yılında tarla haline getirildiği, mezar kemiklerinin ise Garzan Çayı’na atıldığı bilgisi yer alıyor.

M.Ö. 4 Binlik Tarih

1990 yılı araştırmalarında Garzan Çayı kıyısında tespit edilen Kani Kervana ve Kani Mara gibi yerleşimler, tesadüfen bulunabildi. Kani Mara’daki çanak çömleklerin M.Ö. 4. binin sonlarından itibaren farklı dönemlere ait olması, tahribatın boyutunu açıkça gösteriyor. Adsız, Kuvika Pınarı, Zivink Hırbesi, Hopi Hırbe, Kani Şırık ve Mırdesi Hırbesi gibi yerleşmeler de birkaç yıl içinde tamamen yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.

Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem

Garzan Ovası, Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’den itibaren sürekli yerleşime sahne olmuştur. Paleolitik dönem araştırmaları hâlen sürmekte olup, toplanan buluntular Orta ve Üst Paleolitik dönemlere de işaret etmektedir. Bu döneme ait yerleşmeler, daha çok Beşiri ile Kurtalan ilçelerini bağlayan yol çevresinde yer almaktadır.

Baraj alanının kenarında, Kani Huşur (Cada’lı) Deresi’nin yanında geniş bir alana yayılan Sumaki Höyük, Kurtalan yolunun güneyindeki Ayngerm yerleşmesine benzemektedir. Bu alanlar, 1991-1994 yıllarında kazılan Hallan Çemi ile aynı döneme ve coğrafi kuşağa aittir. Ayrıca, vadide bulunan obsidyen ve çakmaktaşı aletler, bölgedeki Çanak Çömleksiz Neolitik varlığın önemli kanıtlarıdır.

Garzan Ovası’ndaki Büyük Höyükler

Çambel ve Braidwood’un araştırmalarına göre Garzan Ovası’nın kuzey kesimlerindeki höyükler büyük boyutludur. Bazıları M.Ö. 6 bine kadar uzanan yerleşim izleri barındırmaktadır. Gre Keleke, Gre Amer, Gre Şavo, Silahar Tepe, Gre Şaga, Rıdvan Höyük, Asmadere Höyük ve Gre Mare, çok dönemli yerleşimlerin bulunduğu başlıca tepeler arasında yer alır.

Gre Amer’in ortasından yol geçirilmesiyle ortaya çıkan kesitte, farklı dönemlere ait arkeolojik tabakalar ve taşkın dolguları tespit edilmiştir.

19. ve 20. Yüzyıl Köyleri

Asmadere Höyük ve Gre Mare’de yapılan yol çalışmaları sırasında, arkeolojik tabakaların bugünkü ova seviyesinin altında kaldığı belirlenmiştir. Silahar Tepe, Gre Agit, Kele Tepe ve Hırbe Oskiyan gibi yerleşimlerin üzerinde 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başına ait köy kalıntıları hâlâ ayakta durmaktadır. Bu köyler, höyüklerin üzerine kuruldukları için geçmiş dönem kalıntılarını tahrip etmektedir.

Höyüklerde Manastır ve Kilise Kalıntıları

Bölgedeki bazı güncel yerleşmeler — Başarı-Rıdvan, Kurukavak-Ortaalan (Vahsik) Mahallesi ve Hanlı (Hanik) — önemli tarihî yapıların bulunduğu alanlardır. Ortaalan’da bugün ahır olarak kullanılan han, Rıdvan Höyüğü’nde yakın zamanda temelleri sökülen kilise ve manastır kalıntıları bu duruma örnektir.

Rıdvan Höyüğü’ne ait yazıtlı ve bezemeli taşlara çevredeki köylerde de rastlanmaktadır. Hanlı Köyü’nde Alikan Aşireti’nden bir kişinin bu taşlarla kendine konak yaptığı, taşların bir kısmının ise Sulan Köyü’nde terk edilmiş bir yapıda kullanıldığı bilinmektedir. Hanlı Köyü’nde yer alan kesme taş duvarlı, kubbeli Süryani kilisesi ise büyük oranda yıkılmış olsa da hâlâ ayaktadır.